"Ногоон хуудас" булангаараа энэ удаа олон үлгэр домгийн гол дүр болсон голын чоно гэгддэг Цурхай загасны талаар сонирхолтой баримтууд хүргэж байна.
Цурхай загас нь урт эрүү, алаг өнгийн шувтан урт бие, хатуу хайрсаараа бусад төрлийн загаснаас онцгой ялгардаг. Мөн эрүү, тагнай, хэлэн дээр нь байрлах олон янзын хэлбэртэй, хүчирхэг шүднүүд нь амьдралынх нь туршид шинэчлэгдэн ургадаг нь үнэхээр хачирхалтай.
Зан төлөвийн хувьд ганцаараа амьдрах дуртай, догшин, тааралдсан бүхнээ өмчлөх хүсэлтэй, жилийн турш идэвхитэй хооллодог бөгөөд биеийн урт нь 2 метр, жин нь 30 кг хүрдэг байна. Дунджаар 30 жил насалдаг. Гэхдээ 150 насалсан цурхай загасыг судалгаагаар тогтоож байжээ. Ерөнхийдөө маш урт настай загас юм. Оросын биологичидын судалгаагаар ОХУ-ын хойд нутгийн гол мөрөнд хамгийн том цурхай загас нутагладаг хэмээн бүртгэгджээ.
Манай оронд Ердийн болон Амарын гэх хоёр төрлийн цурхай загас Сэлэнгэ, Орхон, Туул, Өгий, Хэрлэн, Онон, Оршуун, Халх гол, Буйр нуурт тархан амьдардаг. Ердийн цурхайн биеийн өнгө нь ногоовтор, жижиг зуйван шар толботой байдаг бол Амарын цурхайн нуруу бараан, биеийн хажуу хэвлий цайвар, бөөрөнхий хэлбэрийн том том хар толботой байдаг байна.
- Амарын цурхай биеийн урт нь 35 - 42 см хүрж, 4-5 насандаа бэлгэ боловсорч үржилд орох бөгөөд эрэг орчмын хуурай газрын ургамалд түрсээ шахдаг. Атуу нь 7 - 236 мянган түрс гаргана.
Бие гүйцсэн Амарын цурхай нь Буйр нуурт нуурын гүн хэсгээр өсвөр насны цурхай зуны улиралд нуур, голын эрэг орчмын ургамалтай хэсгээр тархана. Өвөл нуурын гүн тийш шилжин нүүдэллэж, голын булан тохойн загас элбэгтэй гүн хонхорт өвөлжинө.
Цэнгэг усны онцгой махчин загас болох цурхай нь ангаа элдэж хөөдөггүй, отож довтолдог. Ингэхдээ усны ургамлын өтгөн бүрхүүлд нуугдан огт хөдөлгөөнгүй хэвтэж байгаад олзоо хармагцаа маш хурдан, огцом довтолж, зугтах боломж олголгүйгээр дайрч өөрийн идэш болгодог бөгөөд маш хүрчихэг шүдтэй. Тиймээс түүний латин нэршлийг “Эсок лусиус” буюу Өршөөлгүй усны чоно хэмээн нэрийджээ.
Тэрбээр бүх төрлийн жижиг болон дунд хэмжээтэй загас иддэг бөгөөд өлсгөлөн цурхай нугас, галууг хүртэл иддэг байна.
Цурхай загас нь хараагүй болсон ч амьд үлдэх чадвартай. Учир нь түүний биеийн хажуугаар байрлах мэдрэлийн суваг бүхий судлууд, жижиг нүх сүвүүд нь орчин тойрныг мэдэрч, аливаа мэдээллийг тархи руу нь илгээдэг аж.
Уг загасны толгойд загалмай хэлбэртэй яс байдаг. Тиймээс үлгэр домогт цурхайг ариун загас хэмээдэг. Домгийн загас болох цурхайг эрдэнэс хадгалагч, эд баялаг, аз жаргалыг зөгнөгч хэмээн билэгддэг. Энэ талаар эртний Скандинавын орнуудад ам дамжсан үлгэр бий. Тэрхүү үлгэрт өгүүлэхдээ “Эрдэнэсийн сан” бүхий цайз нуурт живж, түлхүүр нь нуурын гүнд амьдардаг маш хөгшин цурхайн гэдсэн оржээ. Гэтэл нэгэн загасчин хөгшин цурхайг барьж, түлхүүрийг авсанаа эрдэнэсийн цайз нуураас өргөгдөн гарч ирсэн хэмээжээ.
