"Ногоон хуудас" булангаар энэ удаа Байгаль нуурын унаган загас, Монгол улсын улаан номд багтсан "Омуль" цагаан загасны талаар сонирхолтой баримтууд хүргэж байна.
Омуль нь Хулдын гэр бүлийн цагаан загас гэгддэг бөгөөд манай дэлхийн хамгийн гүн нуур болох Байгаль нуурын унаган загас юм. 1771-1772 онд Оросын эрдэмтэн Георгийн удирдлага дор хийгдсэн судалгааны явцад хамгийн түрүүнд омуль загас тэмдэглэгдсэн байдаг. Омуль загасны биеийн урт дунджаар 56 см, жин нь 2.5 кг хүрдэг. Үүнээс том байх нь ч бий. Байгалийн нөхцөлд дунджаар 16-20 жил насалдаг.
Омуль яг л харь гарагаас ирсэн гэмээр бусад загаснаас ялгарах маш онцгой сонин зүйл нь хэлэн дээрээ шүдтэй. Тэрбээр цэнгэг усанд төрдөг боловч давстай усанд ч амьдрах онцгой чадвартай. Тиймээс Байгал нуурт идээшин тархаж, үржлийн үедээ нуурын цутгалуудаар дамжин өөр орны гол, нууруудад очдог хагас нүүдлийн загас юм.
08 дугаар сарын сүүлээр усны температур +2-оос +3 хэм болоход үржилд орж нуурын цутгал, голуудад олноор цугларна. Энэ үед зөвхөн эр загасны толгой, биеийн гадаргуу дээр будаа шиг жижиг цагаан бэржгэр товгорууд үүсдэг байна. Харин эм загас жил бүр үржилд ордоггүй бөгөөд өөрийн амьдралын хугацаанд хоёроос гуравхан удаа л түрсээ шахаж амждаг нь тун хачирхалтай.
Омулийн түрс хөврөлийн хөгжил нь маш удаан буюу өвөл мөсөн дор явагдах бөгөөд 180-200 хоног үргэлжлэн дараа жилийн хавар нь анхны авгалдайгаа гардаг байна.
Уг загас нь мөстлөгийн үед анх үүсэж хөгжсөн цагаасаа л Байгаль нууранд тархан амьдарч байсан гэж судлаачид үздэг. Тиймээс Сиберьчүүд эртний түүхт энэ загасыг ихэд хүндэтгэн жил бүр “Омуля фистиваль” хэмээх баярыг тэмдэглэсээр ирсэн. ОХУ 2004 онд уг загасыг ховордсон амьтны жагсаалтад оруулсан.
Харин 1956-1957 онд профессор А.Дашдорж Байгаль нуураас 14 сая омулийн жарамгайг зөөвөрлөн авчирч Хөвсгөл нуурын Ханхын буланд нутагшуулсан байдаг. Улмаар уг загас нь 1997 онд Монгол улсын улаан номд нэн ховор зүйл амьтнаар бүртгэгдсэн.
Байгалийн омуль загасыг үржлийн үед нь буюу жил бүрийн бүрийн 8 дугаар сарын 30-ний өдрөөс 10 дугаар сарын 30-ны өдөр хүртэл агнахыг хуулиар хориглосон байдаг. Хэрэв энэ үед нь хууль бусаар агнасан тохиолдолд Монгол Улсын Амьтны тухай хуулийн 37.2-д зааснаар амьтны аймагт учирсан хохирлыг нөхөн төлүүлнэ.
